Kościół św. Mikołaja w Inowrocławiu

---

Historia i architektura

Świątynia, o której mowa, nie nosi wyraźnych cech przynależnych do konkretnego stylu architektonicznego. Z początku była gotycka, przyjmując formę trzynawowej hali, która powstała pod koniec XV wieku. Jej dachy, różniące się od siebie, nawiązują do kościoła NMP w Toruniu, co wyróżnia ją wyjątkowymi szczytami. W obrębie wnętrza, krótkie filary międzynawowe dynamicznie wspierają łuki sklepienne, co sprawia, że architektura ta ma wiele wspólnego z sąsiednimi świątyniami farnymi w miejscowościach takich jak Bydgoszcz, Gębice czy Kleczew, które razem tworzą niezwykle cenną grupę kościołów gotyckich, manifestujących regionalny charakter.

W końcu XVI wieku dobudowano nowe szczyty w stylu renesansowym, jednak przetrwał jedynie ten nad zakrystią. Okres po potopie szwedzkim był dla kościoła czasem ruiny; budowla została uszkodzona, co doprowadziło do zawalenia się dachów nad nawą południową oraz środkową. Wówczas msze odprawiano w prezbiterium, które zostało odcięte od reszty kościoła pod łukiem tęczowym. Stan kościoła z tego okresu został uwieczniony w panoramie Inowrocławia, która powstała w 1734 roku, autorstwa F.B. Wernera.

W latach 60. XVIII wieku rozpoczęto gruntowną przebudowę, która obejmowała m.in. obniżenie naw bocznych, a także budowę nowej, wysokiej nawy głównej. W roku 1779 kościół nie dysponował jeszcze sklepieniami, podłogami, a także nowymi ścianami szczytowymi ani wykończonymi oknami. Postęp prac został wstrzymany, gdy pruski zaborca postanowił zamienić świątynię na magazyn soli, co spowodowało dalsze uszkodzenia murów.

Na przełomie XIX wieku nowe szczyty zostały wykonane w stylu neogotyckim, a w okresie międzywojennym wprowadzono w prezbiterium sklepienie pseudogotyckie, podczas gdy w nawie głównej zastosowano styl neobarokowy. Wnętrze kościoła również uległo zmianie przez wymalowanie ścian oraz dodanie stylowego wyposażenia. W szczególności wyróżniają się renesansowy ołtarz św. Antoniego, przeniesiony z kościoła franciszkanów, a także ołtarz Matki Boskiej Różańcowej. Wysoką wartość artystyczną ma jedyna w swoim rodzaju figura Chrystusa z XIV wieku umieszczona w ołtarzu Krzyża Świętego.

Właściwa historia kościoła jest silnie związana z tajemnicą dotyczącą jego pierwotnej lokalizacji, sprzed pożaru miasta oraz zniszczenia fary przez Krzyżaków w 1431 roku. Na uwagę zasługuje fakt, że w aktach procesów polsko-krzyżackich dotyczących Pomorza Gdańskiego, prowadzonych w latach 1320–1321 w Brześciu Kujawskim oraz Inowrocławiu, a także w Warszawie w 1339 roku, inowrocławska fara św. Mikołaja była wzmiankowana w kontekście centralnej lokalizacji na rynku, co stanowiło kontrast dla położenia kościoła parafialnego św. Stanisława w Brześciu Kujawskim.

Do roku 1869 na rynku wznosiła się także wysoka, gotycka wieża pochodząca z drugiej ćwierci XIV wieku, w której według relacji z XVII oraz XVIII wieku znajdował się ratusz. Pruski konserwator zabytków, Julius Kohte, spekulował jednak, że historia wieży nie jest do końca znana. W latach 60. XX wieku podczas prac badawczych przy wieży odkryto trzy gotyckie fundamenty murów, z szerokością wynoszącą dwa metry, z czego jedna konstrukcja łączyła się z wieżą. Postulat historyka sztuki, Romana Domagały, z 1961 roku, dotyczący dalszych badań archeologicznych, nie został dotąd zrealizowany.

Organy

Na przestrzeni lat, farę inowrocławską wzbogacały różne instrumenty muzyczne. Pierwsza wzmianka o organach pochodzi z roku 1730, jednak kroniki nie dostarczają wielu szczegółów na ten temat. Poprzednie organy, wykonane przez znanego organmistrza Wilhelma Sauera z Frankfurtu nad Odrą, zostały zbudowane w 1886 roku i liczyły aż 23 rejestry. Były one podzielone pomiędzy dwie sekcje manuałów oraz sekcję pedału. Warto podkreślić, że na tym instrumencie grał Piotr Surzyński, znakomicie uzdolniony organista, pedagog oraz chórmistrz.

W wyniku działań II wojny światowej, kościół stał się magazynem soli, co doprowadziło do całkowitego zniszczenia organów. Z całego instrumentu przetrwała jedynie jedna piszczałka z głosu Traversflote 4′.

Nowe organy, sprowadzone przez Mariana Śliwińskiego z luterańskiego kościoła św. Katarzyny w Bierutowie, dotarły do Inowrocławia w październiku 1950 roku. Instrument został wyprodukowany przez firmę Sauer/Walcker i oznaczony numerem opusowym 1498. Wykonano go w stylu Orgelbewegung, a pierwotnie miał 44 głosy podzielone na cztery sekcje: I manuał – 11 głosów, II manuał (Schwellwerk) – 11 głosów, III manuał (Rückpositiv) – 11 głosów, oraz pedał – 11 głosów. Zastosowano elektro-pneumatyczną trakturę oraz wiatrownice upustowe bocznozaworowe (Taschenlade).

Pierwotnie nowy instrument umieszczono na drugiej kondygnacji chóru w barokowej szafie, która została wykonana w 1753 roku. Organy te z powodzeniem służyły lokalnej społeczności, zarówno w kontekście liturgicznym, jak i koncertowym. Dzięki solidnej konstrukcji przetrwały II wojnę światową w nienaruszonym stanie, a po wojnie grywał na nich organista z parafii św. Józefa w Bierutowie.

W lutym 1949 roku, Marian Śliwiński zdemontował cały instrument i przetransportował go do Inowrocławia, gdzie w październiku 1950 roku zakończył montaż. Organy zostały zainstalowane w nowej szafie z modernistycznym prospektem, składającym się z niemych piszczałek. Na 44 głosy zaplanowane pierwotnie w instrumencie, zarezerwowano miejsce tylko dla 40 głosów (cztery głosy nie zostały wykonane). Obecnie instrument zawiera 37 głosów.

Losy barokowej szafy organowej z 1753 roku pozostają nieznane. W archiwum parafii w Inowrocławiu znajdowało się wiele elementów snycerskich z tego zabytku, ale zostały one zwrócone parafii św. Katarzyny w Bierutowie. Aktualnie instrument przechodzi remont generalny, który realizuje firma pana Macieja Flanca z Łąkocina k. Inowrocławia.

---

Oceń: Kościół św. Mikołaja w Inowrocławiu

---