Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu

---

Historia

Obiekt sakralny zlokalizowany jest na szczycie morenowego wzniesienia, znanego jako Biała Góra, które nosi ślady osadnictwa sięgającego okresu rzymskiego. Wokół niego rozciąga się najstarszy cmentarz inowrocławski, który częściowo przetrwał do naszych czasów. Przyjęto, że kościół został zbudowany na przełomie XII i XIII wieku, aczkolwiek zarówno fundator, jak i dokładny czas rozpoczęcia budowy pozostają nieznane. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że prace budowlane zainicjowano w drugiej połowie XII wieku z fundacji księcia Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego, przy wsparciu dochodów z produkcji soli.

Początkowe etapy budowy obejmowały wzniesienie kamiennej nawy oraz prezbiterium, przy czym jego fundamenty zostały umiejętnie osadzone na pięciu symetrycznie rozmieszczonych szkieletach. To zjawisko może mieć związek z ówczesnym chrześcijańskim kultem relikwii, który splatał się z pogańskimi wierzeniami związanymi z ofiarą budowlaną. W drugiej fazie budowy, zrealizowanej na początku XIII wieku, dodano ceglane wieże.

Znaczne, jak na kościół jednonawowy, wymiary korpusu (12,40 m) sugerują, iż pierwotnie zamierzano podzielić wnętrze na trzy nawy, co jednak ostatecznie nie miało miejsca. Surowość architektoniczna oraz prostota form sugerują, że architekt wraz ze swoimi współpracownikami mogli pochodzić z Brandenburgii lub Saksonii, gdzie realizowano podobne konstrukcje. Wymiary używanych ciosów granitowych zbliżają się do tych stosowanych w opactwie w Czerwińsku, co może wskazywać na zaangażowanie mazowieckiego warsztatu kamieniarskiego w budowę.

Romańskie detale ceglane, zbudowane w wątku wendyjskim, sugerują natomiast, że warsztat cegielniczy mógł zostać sprowadzony z Brandenburgii lub Śląska. Dnia 6 listopada 1233 roku kościół stał się miejscem synodu diecezjalnego biskupa kujawskiego Michała, co może świadczyć o zakończeniu głównych prac budowlanych przed tą datą. Z uwagi na bliskość dworu książęcego w Inowrocławiu, kościół mógł pełnić rolę kolegiaty już od lat 30. XIII wieku aż do roku 1327.

W XIV wieku prezbiterium zostało wydłużone w kierunku wschodnim, przy czym półkolista apsyda została zastąpiona wielobocznym zamknięciem opiętym przyporami. Na koniec XVI wieku świątynia zaczęła tracić na znaczeniu, zyskując miano kościoła filialnego. W 1779 roku nastąpił tragiczny incydent, kiedy zawaliła się ściana wschodnia prezbiterium wraz z częścią sklepień. W rezultacie, w 1792 roku częściowo odbudowano zawaloną wieżę południową oraz wykonano kolejną przebudowę prezbiterium, które zamknięto tradycyjną prostą ścianą.

W 1816 roku ze względu na groźbę katastrofy budowlanej, kościół został zamknięty dla wiernych. Następnie, w wyniku pożaru w grudniu 1834 roku, uległ on poważnym zniszczeniom, a budowla przekształciła się w ruinę. W latach 1900–1902 zainicjowano rekonstrukcję pod kierunkiem księdza Antoniego Laubitza, zgodnie z projektem Juliusza Kothego, konserwatora zabytków prowincji poznańskiej. Realizując zasadę jedności stylu, usunięto wszelkie ślady gotyckiego prezbiterium oraz barokowych przebudów, przywracając m.in. półkolistą, romańską apsydę.

W okresie międzywojennym kościół pełnił funkcje gimnazjalne. W czasie II wojny światowej, hitlerowcy przekształcili budynek w magazyn mebli, a dzwony zostały skradzione. Po wojnie, w 1945 roku, zdewastowana świątynia przeszła dalsze renowacje, poprzedzone badaniami archeologicznymi w latach 1950–1952 oraz oceną przez komisję konserwatorską. Wzmocniono konstrukcję, wymieniono posadzkę na ceramiczną oraz zaprojektowano nowe wnętrze, akcentując surowość kamienno-ceglanych ścian i wstawiając witraże w okna.

W 1979 roku dzwony wróciły na wieżę. Dnia 3 maja 1980 roku, decyzją prymasa Stefana Wyszyńskiego, kościół odzyskał status parafialny, a proboszczem został ksiądz Tadeusz Kościelny. W sierpniu 1981 roku na wieży odbyło się zebranie założycielskie Klubu Inteligencji Katolickiej w Inowrocławiu. Natomiast 10 kwietnia 2008 roku na podstawie decyzji Stolicy Apostolskiej kościół został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej.

Architektura

Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu to wspaniała budowla, która odznacza się niezwykłą architekturą. Jest to największa w Europie Środkowej bazylika redukowana w stylu romańskim, orientowana oraz murowana z granitowych ciosów, z elementami wież, które powyżej przyziemia wykonane są z cegły. Grubość murów wynosząca 160 cm oraz niewielkie, wysoko umieszczone okna, a także otwory strzelnicze, świadczą o jej podwójnej naturze: jako budowli kultowej, ale też o znaczeniu obronnym, celującym zarówno w obronę przed wojskami nieprzyjaciela, jak i przed złem metafizycznym.

Budowla ma prostokątny, jednonawowy korpus, z krótkim prezbiterium na wschodzie, które zakończone jest półkolistą apsydą. Od zachodu znajduje się charakteryzująca się dwiema wieżami fasada. Nawa przykryta jest płaskim, drewnianym stropem. W najstarszej części kościoła, czyli przyziemiu wieży południowej oraz północnym murze nawy, zachowały się najautentyczniejsze elementy budowli. W kruchcie południowej można dostrzec oryginalne sklepienie krzyżowe, wykonane z kamienia.

Do wnętrza z trzema wnękami ołtarzowymi prowadzą trzy romańskie portale z gładkimi tympanonami, co może uprawdopodabniać hipotezę o historycznej roli kolegiaty, w której posługiwali trzej księża. Na ścianach, w szczególności na zewnętrznej ścianie północnej, znajdują się ryty oraz płaskorzeźby, które przedstawiają groteskowe maski ludzkie i diabelskie, a także fantastyczne zwierzęta i krzyże. Te elementy mogą mieć funkcje apotropaiczne oraz dydaktyczne, pełniąc rolę tzw. „biblii ubogich”. Uważa się, że wiele z tych prac powstało na podłożu przedchrześcijańskich kamieni kultowych, co dodatkowo uwypukla sakralny charakter świątyni.

Wszystkie te elementy, w połączeniu z zastosowanym materiałem oraz dekoracją rzeźbiarską, odzwierciedlają średniowieczne postrzeganie świątyni chrześcijańskiej jako ziemskiego odzwierciedlenia Niebiańskiej Jerozolimy. Pochówki pod fundamentem prezbiterium oraz znajdujące się na zewnątrz ryty i płaskorzeźby, które łączą religijną wykładnię chrześcijańską z funkcjami magicznymi, wskazują na pozostające jeszcze w XII wieku resztki dawnych, pogańskich wierzeń w lokalnej społeczności.

Wnętrze kościoła kryje największy skarb – gotycką rzeźbę Uśmiechniętej Madonny z Dzieciątkiem Jezus, wykonaną z lipowego drewna i datowaną na lata 1370–1380, umieszczoną w ołtarzu głównym. Prawdopodobnie jest dziełem Mistrza Madonny ze Skarbimierza. W XVIII wieku figura ta zyskała rokokową srebrną koronę, a w 1936 roku została dostosowana z nową polichromią. Dodatkowo, barokowa rzeźba św. Szymona Apostoła pochodzi również z XVIII wieku. Sklepienie prezbiterium, zaaranżowane przez Ewę Pasoń w 2005 roku, zdobi nowoczesna mozaika szklano-złota, która nawiązuje do romańskich wzorów. W 2009 roku zainstalowano współczesne, czternastogłosowe organy na emporze.

---

Oceń: Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu

---